सूर्य - ८

सौर किरीट (solar corona)अथवा सूर्याचा मुकूट म्हणजे सूर्याचे बाह्य वातावरण. सूर्याच्या वातावरणात बराचसा प्लाझ्मा आहे. प्लाझ्मा म्हणजे वायू आणि प्रोटॉन्स, इलेक्ट्रॉन्स असा भारीत कणांचं मिश्रण. सूर्याच्या वातावरणातही चुंबकीय क्षेत्र आणि जास्त तापमानाचा परिणाम म्हणून अणूंमधील इलेक्ट्रॉन आणि प्रोटॉन्स वेगवेगळे होतात आणि इतर वायूमधे मिसळून जातात. सूर्याच्या वातावरणाचं आपल्या वातावरणाशी काहीही साधर्म्य नाही. सूर्याचं वातावरण लाखो किलोमीटर पर्यंत पसरलेलं आहे, पण त्याची घनता खूप कमी असल्यामुळे ते आपल्याला काही विशिष्ट स्थितीत असल्याशिवाय दिसत अथवा जाणवत नाही. उदाहरणार्थ खग्रास सूर्यग्रहण. खग्रास सूर्यग्रहण स्थितीमधे जेव्हा चंद्र सूर्याची तबकडी पूर्णपणे झाकतो तेव्हा सूर्याचं हे प्रभामंडळ, सौर किरीट दृष्यमान होतो. वरील चित्रामधे डाव्या बाजूला ग्रहणस्थितीत दिसणारा सौर किरीट दाखवला आहे आणि उजव्या बाजूला 'करोनोग्राफ' या यंत्राच्या सहाय्याने कृत्रिमरित्या ग्रहण घडवून त्याचा फोटो काढला आहे. करोनोग्राफ हे यंत्र सौर किरीटाचा अभ्यास करण्यासाठीच बनवलेलं असतं. नैसर्गिकरित्या फक्त खग्रास सूर्यग्रहणाच्या वेळेसच सौर किरीट दिसू शकतो; पण त्याचा कालावधी मर्यादित असल्यामुळे हे यंत्र बनवले गेले.

या चित्रांवरून आपल्या लक्षात येईल की सूर्याचे वातावरण सूर्याच्या 'शरीरा'पेक्षा बरंच जास्त पसरलेलं आहे. डावीकडच्या चित्रात जे गुलाबी ठिपक्यांसारख्या रांगोळ्या दिसत आहेत ते सौर स्फोट आहेत. डावीकडच्या चित्रात लहान मुलं सूर्याचं चित्रं काढतात त्याप्रमाणे सूर्यातून 'किरण' बाहेर पडताना दिसत आहेत. सौर स्फोटांचा हाही एक आविष्कार आहे. सूर्यातून बाहेर फेकलं गेलेलं वस्तूमान सर्व दिशांना सारखंच नसतं, काही ठिकाणी खूप जास्त प्रमाणात वस्तूमान बाहेर फेकलं जातं आणि त्याच्या अशा प्रकारच्या प्रकाशशलाका दिसतात.

पुढच्या भागात या सौर किरीटाच्या चमत्कारीक गुणधर्मांबद्दल आपण माहिती घेऊ या.